"Dokąd jedzie ten tramwaj?" Janusz A. Zajdel

Wydawnictwo: Książka i Wiedza
Liczba stron: 176
Rok wydania 1988

Do twórczości Janusza A. Zajdla mam ogromny sentyment – to właśnie ten pisarz odczarował dla mnie gatunek science fiction i udowodnił, że utwory z tego nurtu nie są najeżone niezrozumiałym słownictwem technicznym, i że wcale nie dominuje w nich tematyka spotkań z obcymi formami życia. Zajdel pokazał mi, że pod płaszczem fantastycznonaukowej fabuły może ukrywać się drugie, niezwykle głębokie dno, że opowieści science fiction bardzo często poruszają ważką, współczesną tematykę, a ich treść wynika z wnikliwej obserwacji zachodzących na świecie przemian i pokazuje kierunek, w którym może rozwijać się ludzkość oraz konsekwencje tego rozwoju. Okazuje się, że fantastyka naukowa ma bardzo wiele do zaoferowania czytelnikowi.

„Dokąd jedzie ten tramwaj?” to zbiór opowiadań wydany po śmierci pisarza, w jego skład wchodzi szesnaście utworów, które powstawały na przestrzeni osiemnastu lat (1962 – 1980). Nowelki, które znalazły się w antologii realizują typowe motywy fantastycznonaukowe, przedstawiają spotkania z obcymi cywilizacjami, rozwój nauki i konsekwencje jakie może on nieść dla człowieka. Pod oklepanymi motywami skrywa się jednak niezwykle ważka tematyka. Opowiadania zmuszają do szeregu refleksji na temat polityki, socjologii, moralności, ekologii, religii. Niezwykły jest fakt, że wnioski do których dochodzi się po lekturze tomu są ciągle aktualne, a przekaz Zajdla wcale się nie starzeje.

Wszystkie teksty umieszczone w zbiorku są ciekawe i naprawdę warto je poznać. Na mnie szczególnie duże wrażenie wywarły zwłaszcza teksty: „Dokąd jedzie ten tramwaj?”, „869113325”, „Relacja z pierwszej ręki”, „Psy Agenora”.

Tytułowe opowiadanie mogłoby stanowić idealne podsumowanie dzisiejszej korporacyjnej rzeczywistości. „Dokąd jedzie ten tramwaj?” to obraz groteskowego świata, w którym panuje wyścig szczurów, a nad obywatelami wisi ciągły przymus dokształcania się. Nowelkę można również odczytywać jako tekst o upadku systemu edukacyjnego.

„869113325” jest opowieścią o  dehumanizacji społeczeństwa i o tym jak zanikły kontakty międzyludzkie (czytając ten teks zastanawiałam się, czy dzisiejsze społeczeństwo nie dąży przypadkiem do punktu, który ukazał Zajdel). Ludzie zostają sprowadzeni do numerów, a ich świat zamyka się w przestrzeni czterech ścian, gdyż środowisko naturalne uległo najprawdopodobniej degradacji. Człowiek przedstawiony w tej nowelce kojarzył mi się z zamkniętym w klatce chomikiem, którego życie i wszystkie jego aspekty zostały całkowicie podporządkowane sile zewnętrznej. „869113325”  może być też interpretowany jako utwór, który ukazuje zniewolenie jednostki u ustroju komunistycznym. Jak widać, opowiadania Zajdla można odczytywać na naprawdę wiele sposobów. Krótkie teksty można analizować pod różnorodnymi kątami.

„Relacja z pierwszej ręki” jest szalenie ciekawym tekstem, w którym autor sparafrazował opowieść o stworzeniu świata. Bóg zostaje naukowcem, aniołowie to jego asystenci, szatan jest niezadowolonym współpracownikiem. Uwielbiam różnego rodzaju intertekstualne nawiązania, a tutaj motywy biblijne zostały bardzo ciekawie wykorzystane.

„Psy Agenora” to z jednej strony historia o szkodliwym działaniu promieniowania, z drugiej wzruszająca, smutna opowieść o psim oddaniu i wierności.

Janusz A, Zajdel był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli nurtu science fiction lat 80. XX wieku w Polsce, nazywany był następcą Lema, był prekursorem podgatunku social fiction. Pisał genialne teksty, które oparły się próbie czasu i ciągle są aktualne. Warto pamiętać o tym autorze, warto sięgać po jego powieści i zbiory opowiadań.

Książka przeczytana w ramach wyzwania 2015 Reading Challenge - książka wydana w roku mojego urodzenia.